Kennisbank

Wat is een filibuster?

Met een filibuster wordt een vertragingstactiek in een politieke vergadering bedoeld. Door zo lang mogelijk te spreken, kan de deelnemer het debat en zelfs de besluitvorming frustreren.

De term filibuster komt uit de Amerikaanse politiek. In het federaal congres en sommige staten kent men de regel dat wanneer een spreker het woord heeft, hij zijn spreektijd houdt totdat hij ‘m zelf afstaat. Alleen wanneer de spreker stopt of het spreekgestoelte verlaat, beëindigt de voorzitter zijn beurt. Hierdoor kan een spreker bijvoorbeeld zo lang praten dat de uiterste ingangsdatum van een wet voorbij gaat, waardoor een door deze spreker ongewenst wetsvoorstel zijn waarde verliest. Zo poogde congreslid Ted Cruz in de VS met een speech van 21 uur in 2013 de federale begroting tegen te houden.

Bekendheid van de filibuster

Het effect van de filibuster is over het algemeen beperkt tot de publicitaire waarde. Echt praktisch als vertragingsmiddel is het niet, de nieuwswaarde ervan heeft een groter bereik. De meeste pogingen tot filibusters waren dan ook bestuurlijk onsuccesvol. Al zijn er uitzonderingen. Tijdens een debat in het Iraans parlement in 1949 wist parlementariër Hoessein Makki succesvol een betoog te houden tot aan het einde van de zittingsduur van het parlement. Hij sprak vier dagen.

De filibuster kreeg vooral publieke bekendheid in fictie. In de film Mr. Smith Goes to Washington (Frank Capra. VS, 1939), poogt de ietwat naïeve maar gepassioneerde Jefferson Smith (James Stewart) met een filibuster de aankoop van land door de overheid tegen te houden. Aangezien de inhoud van een spreekbeurt in het Amerikaanse reglement van orde geen beperkingen voor de inhoud kent, spreekt Smith in de film maar liefst 25 uur over de geschiedenis van de VS. Anders dan in de praktijk, is Smith in de film succesvol. Door zijn langpraatsessie verstrijkt de uiterste aankoopdatum voordat het congres er over kan besluiten, en kan de aankoop niet doorgaan.

In de aflevering Article two (Amy Poehler. VS, 2013) van de populaire tv-serie Parks and Recreations dreigt een inwoner van het plaatsje Pawnee (gespeeld door Patton Oswald) de gemeenteraad met een filibuster waarin hij betoogt dat de Marvel-superhelden in de dan aanstaande Star Wars-film op moeten treden. Tijdens de opnames improviseerde Oswald zijn bijdrage volledig. In 2019 gebruikte een inspreker Oswalds verzonnen speech in een echte inspraakbeurt bij een vergadering van de provinciale commissie (de County Board of Commissioners) van Livingston County, Michigan. Die toespraak duurde overigens slechts drie minuten.

De filibuster in Nederland

In Nederland komt een filibuster eigenlijk niet voor. De Reglementen van Orde voor gemeenteraden, Provinciale Staten en de Kamers kennen in principe geen onbeperkte spreektijd. Daarnaast is meestal opgenomen dat de bijdrage enige relevantie voor het onderwerp moet hebben. Ook komt het in de Nederlandse politiek zelden voor dat er zulke korte deadlines zijn, dat een filibuster praktisch onuitvoerbaar is. Meestal zit er enige dagen tussen de deliberatie en een uiterste ingangsdatum van een wet of overeenkomst.

De term filibuster wordt in Nederland ook wel gebruikt om in algemene termen een wezenlijk lange spreektijd aan te duiden. Bij het debat over het afschaffen van het woningforfait bij kleine hypotheken (de zogeheten Wet-Hillen) op 23 november 2017 had het Kamerlid Edgar Mulder maar liefst 1500 minuten, ofwel 20 uur spreektijd aangevraagd. Hoewel de uiterste ingangsdatum ruim na de einde van zijn spreektijd zou liggen, werd in de media al snel gesproken van een poging tot een filibuster. Na 8 uur gesproken te hebben, onderbrak de voorzitter op verzoek van de Kamer Mulders spreektijd, omdat hij te ver uitwaaierde.

In hetzelfde debat sprak toenmalig Tweede Kamerlid Martijn van Rooijen ook lang, 4 en een half uur. Hij had spreektijd van 900 minuten (15 uur) aangevraagd. Enige jaren later, op 22 mei 2022 zou Van Rooijen als senator tijdens het debat over de Wet toekomst pensioenen in de Eerste kamer weer een langspreekpoging doen. Hij had een spreektijd aangevraagd van 110 minuten en stond per saldo – inclusief interrupties – ruim drie uur achter het spreekgestoelte. Een echte filibuster was Van Rooijens bijdrage niet te noemen. Om invloed te hebben op de besluitvorming had hij zijn spreektijd moeten rekken tot de installatiedatum van de in dat jaar nieuw aan te treden Eerste Kamerleden, op 13 juni. Zijn spreektijd had dan 514-en-een-halfuur moeten bedragen.

De tekst gaat door onder de video.
In deze aflevering van Het Kamergesprek spreken John Bijl en Huub Bellemakers met Kemal Rijken over de filibuster in het Eerste kamerdebat over pensioenwet

 

Herkomst van de term

De term filibuster oorspronkelijk een verbastering van het Nederlandse woord ‘vrijbuiter’.  In de 18e eeuw namen de Spanjaarden de term uit het Nederlandse over om piraten en scheepskapers aan te duiden. Een ‘vrijbuiter’ is ‘iemand die zich niet aan de regels houdt’, de Spaans-sprekende inwoners van Zuid-Amerika maakten er filibustero van.

Via Franse kolonialen kwam de term flibustier (spreek ui: fi•li•/buːstˈjeɪ/) in het Engels terecht. Met een filibuster ‘kaapt’ een spreker feitelijk het debat. In de 19e eeuw werd in de VS de term langzaam gemeengoed voor ‘het vertragen van wetgevingsprocessen’. Nieuw is de langpraattruc niet; al in de Griekse oudheid konden redenaars met lange betogen de interesse voor een onderwerp proberen te verminderen. De Romeinse senator Cato minor stond er om bekend tot zonsondergang te redeneren en zo de fut uit een debat te willen halen.