Als je geen hamer hebt is ieder probleem geen spijker

‘Aan de orde is agenda punt 11 Berap 2,’ leest burgemeester Birgit op de Laak. ‘U wordt voorgesteld met aanpassing van de meerjarenbegroting 2025 tot en met 2029 conform Berap 2…’ ze hapt even adem, ‘…en de september circulaire.’ Meestal zijn dergelijke agendapunten hamerstukken. Maar de gemeenteraad van Nederweert lijkt ervan in de war te raken. Niet van de cijfers, maar van het gereedschap.

‘We hebben in Nederweert het afgelopen jaar tijdelijke opvang van asielzoekers gehad,’ zegt Martin van Montfort (D66). ‘Dat is wat ons betreft allemaal goed verlopen.’ Met deze Berap – de afkorting staat voor bestuursrapportage – blijkt dat de gemeente er geld aan over houdt. ‘Plat gezegd hebben we er 1,1 miljoen euro winst op gemaakt,’ legt Van Montfort uit. 

Zoals dat bij een Berap hoort, wordt dat geld dan toegevoegd aan de algemene reserve. ‘Dat voelt wrang,’ vindt Van Montfort. Hij ziet liever een meer directe besteding. ‘We hebben een halfjaar geleden geld beschikbaar gesteld om op deze lokatie een park in richten,’ zegt hij. Misschien kan dat park ‘geplust’ worden, denkt hij. Of voor de buurt iets doen. Of anders iets voor de doelgroep nieuwkomers. ‘Taallessen of iets in die trant.’ Echt een voorstel dient hij zelf niet in. Hij zegt te hopen op voorstellen van het college.

‘In plaats van winst hebben gemaakt, kunnen we het college complimenteren dat ze het goedkoper hebben kunnen organiseren,’ vindt Mark Houben (CDA).  Het overschot – om het zo maar te noemen – houdt hij liever als reserve. ‘We hebben wel wat financiële uitdagingen voor de boeg,’ zegt hij. ‘Als er ideeën komen kunnen we daar altijd naar kijken,’ vindt Marcel Vossen (JAN). ‘Ik zou aan de Berap willen vasthouden.’ Ook wethouder Jorik Franssen vindt dat. ‘Ik zou mee willen geven het niet via de Berap over de inhoud te hebben,’ legt de wethouder uit.

Dat is ook wel logisch. Een bestuursrapportage is een instrument van de controle, niet van de kaders. Niets staat Van Montfort in de weg om ook een eigen voorstel in te dienen. Zoals een motie, een motie vreemd, of zelfs een initiatiefvoorstel. Maar dat komt er niet. ’Ik zou van het college ook wel een reactie op de inhoudelijke vraag willen,’ interrumpeert Van Montfort.

‘Ik zou zeggen dat de vergoeding voor de opvang van het Rijk positief uitpakt,’ zegt burgemeester Op de Laak. ‘Winst’ moet je het volgens haar niet noemen. Het is vast niet de ‘vraag’ die Van Montfort bedoelde, maar een echte andere heeft Van Montfort zelf ook niet gesteld. Blijkbaar is Van Montforts frame het overschot ‘winst’ te noemen overheersender dan zijn wens voor besteding ervan.

‘Ik heb behoefte aan een korte schorsing,’ zegt Van Montfort. ‘Technisch klopt het dat het over de Berap gaat,’ zegt hij erna. ‘En ja: als er geld over is gaat dat normaal gesproken naar de algemene reserve.’ Maar dit zijn andere omstandigheden, zegt hij. ‘Vrijwilligers hebben taallessen gegeven, er was geen geld voor boeken — en nu is er winst gemaakt op mensen die halfjaar in containers werden opgevangen.’ Een amendement zal hij niet indienen. ‘Wij voelen ook wel dat daar geen meerderheid voor is.’

Die zal er inderdaad niet zijn, maar niet om de reden die Van Montfort denkt. ‘De kwalificaties die u aan de opvang geeft werp ik verre,’ zegt burgemeester Op de Laak nog, waarmee het bespreekpunt is afgesloten. Niet omdat er niets te zeggen viel, maar omdat er de facto niets werd voorgelegd. Een inhoudelijk voorstel had zomaar wel tot een inhoudelijk debat kunnen leiden. Maar dan moet je wel voordat je je frame begint te timmeren, weten welk gereedschap je daarvoor gebruikt.

Deze column verscheen op 15 december 2025 bij Binnenlands Bestuur.

Het besluit over de toekomst van het dorp Moerdijk — mogelijk zelfs de opheffing ervan — wordt opnieuw uitgesteld. Zowel de provincie Noord-Brabant als het Rijk geven onverwacht aan pas in juni een richting te kunnen bepalen, tot grote ergernis van inwoners en bestuurders. De gang van zaken roept de vraag op of er wel voldoende afstemming was voordat het college op 11 november het voornemen presenteerde aan ruim 1100 inwoners.

Volgens Omroep Brabant waren provincie en Rijk wel op de hoogte van de aankondiging, maar niet overtuigd van de timing. De provincie laat weten dat zij “nog niet zover was om een ontwikkelrichting te kiezen”. De betrokken ministeries willen zelfs niet bevestigen of zij het voornemen van het college steunden: ‘Hier houden we het even bij op dit moment.’

Bestuurskundige John Bijl, directeur van het Periklesinstituut, noemt het onwaarschijnlijk dat het college zonder ruggespraak met hogere overheden zo’n ingrijpende stap zou hebben aangekondigd. ‘Ik kan me niet voorstellen dat het college dit voorstelde zonder de voorkennis dat de rest mee zou gaan. Dat zou dom zijn.’

Ook het idee dat Moerdijk het Rijk en de provincie bewust voor het blok wilde zetten, acht hij niet geloofwaardig. ‘Dat lijkt me ook niet waarschijnlijk.’

Er blijft dan een andere mogelijkheid over: dat er aanvankelijk wél steun was, maar dat provincie of Rijk van positie zijn veranderd. Volgens Bijl is dat bestuurlijk laakbaar: ‘Heel onbehoorlijk. Dan is nu de gemeente ineens de gebeten hond.’

De waarderende woorden van minister Hermans tijdens haar persmoment — zij noemde het besluit van Moerdijk ‘moedig’ — krijgen daarmee een andere lading. Bijl: ‘Moedig dat u de hete kolen voor ons uit het vuur haalt, ja. Zonder handschoenen.’

Over de berichtgeving rondom het raadsbesluit over Moerdijk schreef John Bijl deze column:

‘We hadden een erehaag van de kinderen bedacht,’ zegt de inspreker. Naast haar kijken kinderen verwonderd om zich heen. Ze willen de raad van De Fryske Marren een petitie aanbieden. Maar nu de raad niet in het gemeentehuis in Joure vergadert – de raadzaal wordt verbouwd – strookte dat plan niet met de kinderbedtijd. De grote zaal van Heerenveen, waar de raad nu vergadert, zal op de pre-tieners best indrukwekkend overkomen. Maar deze avond zijn ze niet de enigen die wat onbeholpen overkomen.

‘Mijn dochter wilde de petitie zelf aan de burgemeester geven, maar alleen als ze zelf ook mocht tekenen,’ legt de moeder uit. Naast deze handtekening staan er 186 van ouders uit De Fryske Marren op. ‘We hopen dat het zwembad Ny Sudersé weer open kan,’ licht ze de oproep van de petitie toe. Omdat de eigenaar een nieuwe onderaannemer zoekt, is het bad deels dicht. En een ander bad sluit per 1 januari.

De petitie is niet aan dovemansoren gericht. ‘Wy tinke dat wy in oplossing fûn hawwe,’ zegt Geeske Holtrop (Kleurrijk Fryske Marren) — in de raad van De Fryske Marren wordt doorgaans Fries gesproken. Met een motie vreemd wil ze het college vragen het aantal uren zwemles in Ny Sudersé uit te breiden. ‘Zwemveiligheid is een basisvoorwaarde in een wetterich gemeente.’

Uit een onderzoek bleek er te weinig lesuren beschikbaar te zijn, zegt Holtrop. Er zouden zo’n duizend mensen op een wachtlijst staan. Maar een ander onderzoek wijst juist uit dat er voldoende zwemwater is, interrumpeert Roel Roelevink (CDA). ‘Het zwembad in Lemmer zou moet uitbreiden naar twintig uur,’ antwoordt Holtrop. Nu is dat tien uur, zegt ze. Dat ‘zwemwater’ en ‘zwemlesuren’ twee verschillende grootheden zijn, lijkt hen beiden te ontgaan. ‘U schrijft dat het met urgentie naar de raad moet,’ interrumpeert Ivo de Wolff (VVD), ‘op welke termijn is dat?’

‘Het is nog niet zeker of er een nieuwe exploitant voor het zwembad komt,’ begint Holtrop. Ze doet haar best uit te leggen dat er nog veel onzekerheden zijn. Ze valt even stil. ‘Wat was uw vraag ook al weer?’ Op welke termijn, herhaalt Wolff. ‘We hopen dat het in december gereed is,’ zegt Holtrop.

De Wolff vindt de motie prematuur; de gemeente is aan het werk om een exploitant te vinden. ‘We hebben de finishlijn in zicht.’ Volgens hem is de tien uur zwemles al een minimum. ‘Zoals ik het heb begrepen zitten de uren vast,’ interrumpeert Holtrop. De ondernemer zou wel eens blij kunnen zijn als het er meer worden. Echt een vraag is dat niet. ‘Volgens mij zal deze motie alleen werk creëren,’ vindt ook Roelevink. ‘Is de gemeente wel bevoegd om te zeggen of dit of dat moet gebeuren?’ wil Gerda de Vries (FNP) weten.

Dat is het inderdaad niet, antwoord wethouder Barbara Gardeniers. ’Om tot meer zwemlessen te komen ontraden we de motie,’ zegt ze zelfs. De motie zou de besprekingen tussen de eigenaar en een nieuwe exploitant kunnen vertragen. Als dit bad opengaat is voldoende zwemwater, herhaalt Gardeniers, ook als het andere bad dichtgaat. ‘Het klopt toch dat er maar 13,5 uur zwemles geprogrammeerd staat?’ vraagt Holtrop nog. ‘In het contract staat minimaal 13,5 uur,’ zegt de wethouder, ‘niet maximaal’. Als er meer vraag is, komt er ook meer les.

Met die toelichting houdt Holtrop haar motie maar aan. Beter had ze de technische informatie die ze nu heeft gekregen eerst verzameld, en bijvoorbeeld de wethouder gevraagd hoe ze haar gedrevenheid kon omzetten in een raadsinstrument dat ook het college helpt. Misschien had haar motie dan wel met een schoonsprong geëindigd — in plaats van, nou ja, een bommetje.

Deze column verscheen op 1 december 2025 bij Binnenlands Bestuur.

De politieke ophef over de overstap van oud-wethouder Lot van Hooijdonk naar HVC bewijst opnieuw hoe ingewikkeld het is voor oud-politici om een nieuwe baan te vinden zonder dat er een verdenking omheen hangt. Bestuurskundige John Bijl ziet een bekend patroon: ‘Oud-politici kunnen het bijna nooit goed doen. Ga je ergens in het publieke domein werken, dan is het vanwege vriendjespolitiek. Doe je het niet, dan ben je een wachtgeldtrekker. Het imago van de “baantjescarrousel” hangt er altijd omheen.’

Bijl wijst erop dat publieke organisaties juist veel baat hebben bij mensen met bestuurlijke ervaring. ‘Zo’n bedrijf haalt iemand binnen die competent is, die weet waar ze over praat, die het werkveld kent. Ga je dan in de supermarkt staan met die competentie?’ Tegelijkertijd ziet hij dat de arbeidsmarkt voor oud-politici bepaald geen vetpot is: ‘Kijk naar de vele oud-Kamerleden die maar niet aan het werk komen.’

Een gevoelige overstap, zorgvuldig voorbereid

In Utrecht gaat de discussie ondertussen vooral over de schijn van belangenverstrengeling. Van Hooijdonk was als wethouder betrokken bij het onderzoek naar drie opties voor de aanleg van warmtenetten, waaronder samenwerking met HVC. Pas nadat ze vrijwillig opstapte, kozen college en raad voor het bedrijf.

Daardoor wringt haar overstap: raakt haar nieuwe functie aan haar oude portefeuille? Volt-raadslid Ruud Maas noemt de situatie ‘hoogst ongemakkelijk’. De nieuwe – nog niet vastgestelde – gedragscode voor Utrecht stelt immers dat oud-bestuurders twee jaar geen betaalde functies mogen aannemen die direct raken aan hun voormalige portefeuille.

Van Hooijdonk benadrukt dat ze juist alle stappen heeft gezet om discussie te voorkomen. ‘Ik heb geprobeerd niet over één nacht ijs te gaan en ervoor te zorgen dat het deugt’, zegt ze. Juristen en integriteitsspecialisten bevestigden volgens haar dat de functie kan: ze krijgt geen doorslaggevende zeggenschap, werkt vooral met aandeelhouders en internationale partners, en heeft expliciet afgesproken geen Utrechtse dossiers aan te raken.

Volgens Bijl verdient dat onderscheid aandacht. Zorgvuldigheid en beperkingen in de werkzaamheden zijn belangrijk. ‘Tuurlijk moet je op je qui vive zijn, maar als er een goed antwoord op komt, gun je iemand het voordeel van de twijfel. Want wat wil je anders dat oud-bestuurders doen? Of ze gaan aan de slag, of ze blijven thuis zitten met wachtgeld. Als ze hun expertise inzetten zonder belangenverstrengeling, is dat helemaal in de haak.’

De bredere vraag: hoe beoordelen we overstappen?

De casus-Van Hooijdonk laat zien hoe kwetsbaar de overgang van bestuur naar arbeidsmarkt is. Gemeenten scherpen gedragscodes aan, publieke functies staan onder een vergrootglas en de grens tussen ‘ervaring benutten’ en ‘risico op schijn’ blijft dun.

De vraag is dus niet alleen of deze overstap mag, maar vooral: wanneer is een overstap écht een integriteitsrisico – en wanneer is het vooral wantrouwen?

De situatie in Alphen aan den Rijn – waar nu twee VVD-fracties naast elkaar in de raad zitten – laat volgens bestuurskundige John Bijl zien hoe snel politieke stijlverschillen kunnen uitgroeien tot bestuurlijke instabiliteit. ‘Het draait heel erg om de stijl van politiek bedrijven. Als mensen elkaar niet meer begrijpen in hoe ze in de wedstrijd zitten, wordt het lastig.’

Die observatie raakt aan een bredere staatsrechtelijke werkelijkheid: raadsfracties bestaan niet bij de gratie van partijafspraken, maar bij de manier waarop individuele raadsleden hun mandaat uitoefenen. Afsplitsingen zijn daarom geen systeemfout, maar een signaal dat onderlinge verhoudingen zijn vastgelopen.

Afsplitsingen horen bij het systeem

Landelijke cijfers bevestigen dat beeld. In bijna de helft van de gemeenteraden ontstaan tijdens een raadsperiode nieuwe fracties. Niet door grote inhoudelijke breuken, maar vaak door onderlinge spanningen, politieke stijlverschillen en profilering richting de verkiezingen.

Juist daarom noemt de commissaris van de koning het ‘zorgelijk’ wanneer spanningen de inhoud overschaduwen: het vertrouwen van inwoners raakt dan direct aan het functioneren van het hoogste bestuursorgaan van de gemeente.

Soms is scheiding beter dan strijd

Bijl ziet in de Alphense situatie ook een pragmatischer les. ‘Een fractie die van binnenuit is vastgelopen, werkt niet. Als twee groepen elkaar belemmeren, kan verdergaan in aparte fracties misschien wel de beste oplossing zijn.’

Want uiteindelijk is niet de partijlijn bepalend, maar of de raad als geheel zijn werk kan doen. En precies dat raakt onder druk wanneer stijlverschillen sterker worden dan het debat zelf.

De beelden uit de recente NOS-uitzendingen laten een ontwikkeling zien die veel breder reikt dan Terneuzen alleen: raadsleden, wethouders en burgemeesters ervaren steeds vaker dreiging en intimidatie rondom besluiten over asielzoekerscentra. Het is een patroon dat volgens bestuurders de normale democratische verhoudingen onder druk zet.

In verschillende gemeenten worden raadsleden inmiddels beveiligd tijdens vergaderingen, of vinden beraadslagingen achter gesloten deuren plaats. In Doetinchem werden vuurwerk en eieren naar het gemeentehuis gegooid, in Hoorn stonden demonstranten met fakkels voor de deur, en in Venlo spreken bestuurders openlijk over bedreigingen.

Volgens John Bijl, directeur van het Periklesinstituut, voelen veel raadsleden de gevolgen daarvan in hun dagelijkse werk:
‘Ik spreek geregeld raadsleden die zeggen: ik durf niet alles meer te zeggen wat ik zou willen zeggen.’ 

Ook in Terneuzen speelde die druk een grote rol. Dat een raadslid in de raadszaal verklaarde niet te durven stemmen, is volgens Bijl geen losstaand incident maar een signaal van een bredere verschuiving. ‘Dat raadsleden niet meer in vrijheid hun stem kunnen uitbrengen omdat ze zich onder druk voelen staan: dan zetten we echt onze democratische rechtsorde op het spel.’

Provinciale bestuurders trekken intussen openlijk aan de bel. In Limburg noemt gouverneur Emile Roemer het “schandalig” dat lokale politici beveiliging nodig hebben. Ook CdK Hugo de Jonge zegt signalen te hebben dat raadsleden onder druk worden gezet en dat dit nadrukkelijk moet worden onderzocht.

Een terugkerend element in de uitzendingen is het verwijt dat gemeenten weinig ruggensteun voelen vanuit Den Haag. Lokale bestuurders moeten de spreidingswet uitvoeren, terwijl landelijke politici regelmatig suggereren dat die wet kan worden ingetrokken of genegeerd. Daardoor stijgt de maatschappelijke druk juist verder, zeggen betrokkenen.

Bijl sluit zich daarbij aan: ‘Het kabinet laat maar weinig van zich horen om het op te nemen voor gemeenten.’ En: ‘Ik had het logisch gevonden als ministers deze week nog hadden gezegd dat de spreidingswet ook in Terneuzen gewoon moet worden uitgevoerd.’

De combinatie van juridisch verplichte besluitvorming, felle lokale emoties en landelijke onduidelijkheid leidt volgens deskundigen tot een kwetsbare situatie. Gemeenteraden stellen besluiten uit, raadsleden ervaren druk op hun persoonlijke veiligheid en bestuurders waarschuwen voor een sluipende normverschuiving.

De vraag die boven de recente ontwikkelingen hangt, is dan ook breder dan één gemeente of één besluit: hoe zorgen we ervoor dat lokale politici hun werk kunnen doen in vrijheid, onderbouwd, en zonder angst? Bijl is daar duidelijk over: ‘We moeten als samenleving iedere dag blijven bevestigen dat intimidatie onacceptabel is. En daar hebben we het Rijk hard bij nodig.’

De gemeente Terneuzen is deze week in een politieke crisis beland na het onverwachte vertrek van burgemeester Erik van Merrienboer. Hij legt zijn functie neer omdat hij geen vertrouwen meer heeft in een goede samenwerking met de gemeenteraad rondom de besluitvorming over een asielzoekerscentrum. Het besluit van de burgemeester zorgt voor beroering in de Zeeuwse gemeente en trekt nationaal de aandacht.

Het conflict draait om de vergunning voor een opvanglocatie voor maximaal tweehonderd asielzoekers. Waar de raad vorig jaar nog instemde met het plan, keerde onlangs een meerderheid zich onder maatschappelijke druk tegen de komst van het azc. In een brief aan de gemeenteraad suggereerde Van Merrienboer dat niet alle raadsleden hun stem ‘zonder last’ hebben kunnen uitbrengen. 

Die passage raakt aan een norm die in het lokaal bestuur geldt als onaantastbaar, zegt John Bijl van het Periklesinstituut. Hij noemt het vertrek van de burgemeester bijzonder: ‘Dit is echt uitzonderlijk, zegt hij tegen Omroep Zeeland. ‘Ik word er een beetje knorrig van.’ Volgens hem verandert het ontslag weinig aan de feitelijke opgave: ‘Je hebt gewoon de spreidingswet uit te voeren. Ook een waarnemend burgemeester krijgt dezelfde wet op zijn bord.’ 

De spanning liep verder op toen CDA-raadslid Rolf Mobach in een openbare vergadering verklaarde niet te durven stemmen vanwege de druk die hij voelde op zichzelf en zijn omgeving. Hij verliet de zaal voordat de stemming begon. 

Dat raadsleden hun stem niet meer durven uit te brengen, is volgens Bijl een ernstige waarschuwing: ‘Dat ondermijnt onze democratie,’ zegt Bijl tegen NOS. ‘Raadsleden horen zonder last te stemmen.’ 

Ook stelt hij dat de burgemeester had moeten ingrijpen toen een raadslid openlijk aangaf zich niet veilig te voelen: ‘Op het moment dat een raadslid aangeeft dat hij zijn stem niet durft uit te brengen, moet je als burgemeester de vergadering schorsen.’ 

De zorgen worden gedeeld door commissaris van de Koning Hugo de Jonge, die met de fractievoorzitters in gesprek gaat. Hij noemt het onacceptabel als raadsleden zich belemmerd voelen bij het stemmen: ‘Als zij zich kennelijk onder druk gezet hebben gevoeld, is de democratie in het geding.’ 

Wat precies heeft geleid tot deze bestuurlijke breuk, blijft onderwerp van gesprek. Bijl ziet in ieder geval een optelsom van spanningen: ‘Niemand stapt op vanwege één incident. Dit is een breuk waar emotie meespeelt.’ 

Over de positie van de burgemeester schreef John Bijl deze column.

 

Hoeveel luxe mag een bestuurder zichzelf veroorloven op kosten van de belastingbetaler? Die vraag hangt in De Bilt nadrukkelijk boven tafel sinds drie wethouders, de burgemeester en een hoge ambtenaar afgelopen zomer twee nachten verbleven in een Eindhovens designhotel tijdens het VNG-congres. De eindafrekening liep op tot 4.400 euro. Voor het college werd zelfs de Penthouse Loft van 650 euro per nacht geboekt – een keuze die in de lokale politiek en daarbuiten flink wat wenkbrauwen doet fronsen.

Bestuurskundige John Bijl vindt één ding helder: er zijn grenzen, maar bestuurders hebben ook ruimte nodig om hun werk goed te doen. ‘Voor het openbaar bestuur geldt al decennia de norm om geen luxe artikelen aan te schaffen’, stelt hij. ‘De tijd waarin de burgemeester aan zijn bode vroeg om een fles whisky te kopen met de pinpas van de gemeente, ligt al zo’n twintig tot dertig jaar achter ons.’

Ruimte of rem? Bestuurders kiezen zelf

Opvallend genoeg bestaan er geen landelijke of lokale maxima voor hotelovernachtingen. Bestuurders bepalen zelf wat redelijk is. ‘Daar heb je een mooi woord voor: discretionaire bevoegdheid,’ zegt Bijl. ‘Het gaat wat ver om iedereen op voorhand onder curatele te stellen. Bovendien gaan mensen vaak net onder de grens zitten als je wél een maximumbedrag instelt. Dat is psychologisch.’

Die discretionaire ruimte heeft ook een keerzijde. Als regels niet alles dichttimmeren, komt de politieke beoordeling des te scherper op het bord van de raad te liggen. Zeker wanneer de interpretatie ruimte laat tussen ‘een hamburger bij McDonalds’ of ‘een diner in een sterrenrestaurant’. Toch waarschuwt Bijl voor doorschieten: ‘Ik zou het een verlies vinden als gemeenten dit soort zaken tot achter de komma gaan regelen.’

Waarom een penthouse?

Dat betekent wel dat verantwoording cruciaal is. En precies daar blijft het college volgens Bijl achter. ‘Ik vind dat het college een duidelijke verantwoording moet geven voor de hoogte van het bedrag. Want voor 4.400 euro kun je ook twee weken in Frankrijk zitten. De andere kant is dat het college een werkplek nodig had. In dat geval is het huren van een ruimte beter dan vergaderen in de trein, wat volgens de Gemeentewet niet eens mag. Maar waarom dat penthouse van 650 euro is geboekt, snap ik niet.’

De kwestie leidde tot tientallen verontwaardigde reacties. Intussen blijkt dat De Bilt voor het VNG-congres van 2026 van koers is veranderd: de gemeente laat een hotel boeken ‘zo goedkoop mogelijk’, zelfs als dat betekent dat het bestuur moet uitwijken naar een Duitse accommodatie op afstand van de congreslocatie.

Waar ligt de grens?

Het debat in De Bilt laat zien dat politieke moraal niet kan worden afgerekend in euro’s alleen. Het gaat om publieke verantwoording, zichtbare soberheid en het besef dat vertrouwen sneller slijt dan een hotelrekening kan worden betaald. Tegelijk blijft zelfbeheersing een wezenlijk onderdeel van ambtelijk en bestuurlijk handelen. Bestuurders moeten immers ruimte houden voor het juiste oordeel, ook als het gaat om praktische congressen en lange dagen.

De vraag die blijft hangen: als de politiek zelf de grens moet trekken, doet De Bilt dat dan zichtbaar genoeg? De hotelbonnetjes van Eindhoven suggereren dat hier nog winst te boeken valt.

De opkomst bij de Tweede Kamerverkiezingen in Rotterdam begon veelbelovend, maar eindigde in vertrouwd laag water. ’s Ochtends liep de stad zelfs voor op 2023, maar na de lunch zakte het tempo.

Bijl was gedurende de verkiezingsdag ’s middags elk uur te horen in de uitzending Rijnmond Kiest. De opkomst voorspelde al iets van de uitslag, zegt hij. ‘Je ziet dat er een paar groepen zijn die minder stemmen: mensen met een migratieachtergrond, jongeren, mensen met een lage opleiding en vaak die praktisch werk doen en lange dagen maken,’ zei Bijl.

In de vroege uren lag de opkomst in Rotterdam duidelijk hoger dan twee jaar geleden, maar dat verschil verdween in de middag. ‘Ik was vanochtend wat enthousiast,’ vertelde Bijl. ‘Tot een uur of elf lag de opkomst echt hoger dan in 2023. Alleen op de een of andere manier is dat helemaal ingekakt rond de lunch. Zo rond vier uur waren er zelfs drieduizend mensen minder gaan stemmen dan twee jaar geleden.’

Toch liep het in de avondspits weer iets op. Uiteindelijk bracht 63,3 procent van de Rotterdammers hun stem uit, tegenover 64,4 procent in 2023. Een minimale verslechtering, en volgens Bijl dus weer ‘dramatisch laag’.

Hij ziet in de cijfers een verschuiving: ‘Vooral hogeropgeleiden en mensen in vrijere beroepen zijn gaan stemmen. Dat verklaart ook waarom D66 in Rotterdam beter scoorde en de PVV terrein verloor. De opkomstcurve vertelt het verhaal van wie de luxe heeft om vroeg te stemmen.’

Volgens Bijl is het lage eindcijfer niet alleen te verklaren uit ongelijke mogelijkheden om te stemmen, maar ook uit teleurstelling in de landelijke politiek. ‘Veel mensen voelen zich niet meer aangesproken door de manier waarop het vorige kabinet met hun zorgen is omgegaan,’ zei hij. ‘Juist de groepen die zich in Den Haag niet gehoord voelen, blijven thuis. Dat is geen onverschilligheid, maar een vorm van afkeer.’

Bijl wees er bovendien op dat een derde van de niet-stemmers zegt af te haken omdat ze politici zat zijn. ‘Dat is een treurige bijkomstigheid,’ aldus Bijl. ‘Wie zich afkeert van het politieke spel, verliest ook invloed op de regels ervan.’

De dag na de verkiezingen was Bijl opnieuw te gast bij RTV Rijnmond, ditmaal om de uitslag en de formatie te duiden.

In drie Zuid-Hollandse gemeenten worden stemmen opnieuw geteld na meldingen van oplettende kiezers. In Zoetermeer, Pijnacker-Nootdorp en Rijswijk bleek dat bij enkele stembureaus kleine afwijkingen zijn geconstateerd tussen de eerste en tweede telling.

‘Het is natuurlijk enorm belangrijk dat iedere uitgebrachte stem ook wordt toegewezen aan de kandidaat op wie-ie is uitgebracht,’ zegt bestuurskundige John Bijl van het Periklesinstituut. Toch benadrukt hij dat zulke hertellingen zelden iets aan de uitslag veranderen. ‘Voor een zetel heb je zo’n 70.000 stemmen nodig. Dat is ongeveer het totale aantal stemmen dat is uitgebracht in een stad als Delft.’

De verschillen blijken in de meeste gevallen marginaal. In Rijswijk wisselden bij één stembureau achttien stemmen van partij, terwijl in Pijnacker-Nootdorp een paar stemmen aan een verkeerde kandidaat waren toegeschreven.

Volgens Bijl laat het juist zien hoe zorgvuldig het Nederlandse systeem werkt. ‘Stemmen worden eigenlijk drie keer geteld: eerst bij het stembureau, dan centraal per partij en daarna nog eens per kandidaat. Dat is al met al nogal wat,’ zegt hij.

Van fraude is volgens hem zelden sprake. ‘Wie dat zou willen, moet erg zijn best doen. Want 70.000 stemmen voor één zetel? Er zijn makkelijkere manieren om de macht te grijpen,’ grapt Bijl.

De hertellingen in de drie gemeenten worden deze week afgerond. In Westland vindt op verzoek van de Kiesraad nog een extra controle plaats.