‘Personeelstekorten zijn niet iets van de horeca alleen’

Dertien sollicitanten hadden zich gemeld voor de vacature. Maar na gesprekken met de meest kansrijke kandidaten moet de gemeenteraad van Hoeksche Waard constateren dat de geschikte kandidaat voor het burgemeesterschap daar niet tussen zat. De sollicitatieprocedure wordt opnieuw gestart.

Te vaak moeten gemeenteraden uit een wel heel klein aanbod kiezen. Er zijn te weinig kandidaten en te veel vacatures, zegt John Bijl tegen het AD. ‘Personeelstekorten zijn niet iets van de horeca alleen; je ziet deze ook terug in het openbaar bestuur.’

‘Het wordt steeds minder populair om te kiezen voor het politieke ambt,’ legt hij uit. ‘Als burgemeester moet je niet alleen het gewicht van de ambtsketen dragen – wat met zo’n 600 gram nog wel meevalt –, je moet ook het gewicht van de publieke functie kunnen dragen.’ Burgemeesters zijn immers nog al eens het onderwerp van spot gescheld en zelfs bedreiging. ‘ Leuk is het niet om iedere ochtend opnieuw op social media te lezen wat voor een lul of trut je nu weer bent’ zegt Bijl. ‘Dat drukt zwaarder op een mens dan de inhoud van het werk.’

Misschien moet de gemeenteraad zelf wat meer doen om aan een geschikte kandirdaat te komen, vindt Bijl. ‘roeger plaatste je een advertentie, waarna sollicitanten zich vanzelf meldden. Maar die tijden zijn voorbij. Ook in de zoektocht naar een nieuwe burgemeester moet je momenteel beter je best doen.’

 

Volgens bestuurskundige John Bijl is de mislukte zoektocht geen unicum. ‘Het gebeurt vaker dat een vertrouwenscommissie geen geschikte kandidaat kan vinden. We zagen dit eerder in Bloemendaal, Kapelle en zelfs in Amsterdam.’ De kern van het probleem ligt volgens hem in de afnemende populariteit van het politieke ambt. ‘Het wordt steeds minder aantrekkelijk om burgemeester te worden. Niet alleen vanwege de verantwoordelijkheden, maar ook door de constante publieke druk. Iedere ochtend op social media lezen wat voor een lul of trut je nu weer bent, drukt zwaarder op een mens dan de inhoud van het werk.’

Daarnaast speelt de krappe arbeidsmarkt een rol. ‘Personeelstekorten zijn niet alleen een probleem in de horeca, maar ook in het openbaar bestuur,’ stelt Bijl. ‘Vroeger plaatste je een advertentie en meldden de kandidaten zich vanzelf, maar die tijden zijn voorbij. Gemeenten moeten tegenwoordig actiever zoeken naar geschikte kandidaten.’

Een strikte profielschets kan eveneens een belemmering vormen. Hoewel deze vaak vrij inwisselbaar zijn, adviseert Bijl de vertrouwenscommissie om nog eens kritisch te kijken of de functieomschrijving aantrekkelijk genoeg is. ‘En misschien is het tijd om een headhunter in te schakelen of actief mogelijke kandidaten te benaderen.’

Een gekozen burgemeester ziet Bijl niet als oplossing. ‘Een burgemeester met een kiezersmandaat voor zijn politieke opvattingen ondermijnt de gemeenteraad en leidt juist tot minder democratie.’ Uiteindelijk is de belangrijkste uitdaging dat de pool aan potentiële kandidaten steeds kleiner wordt. ‘Daarom probeert de commissaris van de Koning deze vacatures zo goed mogelijk te spreiden en blijven waarnemend burgemeesters steeds langer zitten.’

De gemeente Hoeksche Waard zal na het zomerreces bepalen hoe de zoektocht naar een nieuwe burgemeester wordt voortgezet.

Sinds de laatste raadsverkiezingen heeft Leefbaar Zeewolde een ongekende meerderheid. Met maar liefst 10 van 19 zetels heeft de fractie zelfs een absolute meerderheid in de raad. ‘Met grote macht komt ook een grote verantwoordelijkheid.’

Dit weekeinde blikte Omroep Flevoland met enkele fractievoorzitters van de Zeewolder gemeenteraad terug op één jaar besturen. Tevreden kijken ze niet terug. Het lijkt erop dat er maar weinig naar ze wordt geluisterd, stellen de raadsleden. Slechts één fractievoorzitter wenste Noet mee te werken aan de terugblik: die van Leefbaar Zeewolde.

‘Dat is teleurstellend,’ zegt John Bijl tegen Omroep Flevoland. ‘Bij een parlementaire democratie hoort verantwoording.’ Daarnaast merkt Bijl op dat door de afwezigheid van Leefbaar Zeewolde ook een onevenwichtig beeld ontstaat. ‘Dat is ook niet goed voor Leefbaar zelf.

Om de kritiek net gehoord te worden, maakt Bijl zich zorgen. ‘Er zouden blokken kunnen vormen.’ Bij deze blokken geldt vaak dat de macht van het getal sterker is dan de macht van de argumenten. ‘Je ziet de reflex om vier jaar lang je armen over elkaar te houden, vingers in je oren te stoppen en denken “het komt wel goed, zijn toch de grootste”.’ Dat is geen goede democratie, vindt Bijl. ‘Met tegenargumenten wordt ook duidelijk welke afweging er is gemaakt en die is voor inwoners ook belangrijk.’

Bijl hoopt dat het verandert. ‘Dat luisteren zal van Leefbaar zelf moeten komen,’ zegt Bijl.

De BoerBurgerBeweging heeft in Groningen te maken met groeistuipen. Kort na zijn aantreden stapte een Statenlid op wegens scheldpartijen op Twitter. En ook de beoogd gedeputeerde Henk Emmens moest zich excuseren voor omstreden likes op sociale media, variërend van complottheorieën tot oproepen voor een ‘nieuw Neurenberg-tribunaal’. De Statenleden die hem straks moeten benoemen twijfelen erdoor aan zijn geschiktheid.

Voor Caroline van der Plas is dit een ongemakkelijke wending. Zij benadrukte eerder dat de partij vroeg was begonnen met kandidaatselectie om LPF-achtige toestanden te vermijden. Komt BBB nu in hetzelfde vaarwater terecht? Volgens John Bijl, directeur van het Periklesinstituut, is dat geen verrassing: ‘Bij partijen die plotseling hard groeien, wordt er in korte tijd uit een beperkt aantal leden gevist. Dan zit er soms een niet zo fris appeltje in de kakelverse mand.’

De kwestie draait niet om een tweet, maar om tientallen ‘likes’ van berichten vol wantrouwen en verdachtmakingen. Emmens bood excuses aan en gaf aan mensen ‘onbewust te hebben gekwetst’. Maar of dat voldoende is? ‘Excuses zijn geen eenzijdige handeling’, aldus Bijl. ‘Als ik iemand een klap geef en zeg “sorry, nu is het klaar”, dan werkt dat ook niet zo. Het is aan Provinciale Staten om te beoordelen of hij nog geloofwaardig kan functioneren.’

Had de toch nog jonge politieke partij BBB beter op moeten letten? John Bijl vraagt zich af of dat wel kan. ‘Politieke verenigingen die in een klap groeien moeten kiezen uit een toch karig ledenbestand,’ zegt hij. Minder dan twee procent van de Nederlandse kiesgerechtigden is slechts actief voor een politieke partij. ‘Vaak moeten dingen ook nog met spanning en met snelheid gebeuren,’ weet Bijl.

Dan kan er weleens iets fout gaan, denkt Bijl. Helemaal te voorkomen is het niet. ‘Je kunt natuurlijk iemands doopceel lichten, maar dat kost tijd en geld. En dat zijn precies twee zaken waar politieke partijen altijd te kort aan hebben.’

De zaak raakt ook aan een breder probleem: hoe ga je als partij om met kandidaten in tijden waarin alles online is terug te vinden? ‘Je kunt een profiel screenen, maar dat kost geld en tijd – en daar hebben politieke verenigingen juist een tekort aan’, stelt Bijl. Tegelijkertijd waarschuwt hij voor profilering die uitsluitend veilig is. ‘Als je je hele profiel opschoont, ben je niet transparant maar verdacht. En misschien moeten we vooral stoppen met mensen online voor rotte vis uit te maken. Democratie is geen scheldpartij.’

De casus Groningen laat zien dat politiek meer vraagt dan een mening en een Twitteraccount. ‘In een democratie hoort het debat de plaats te zijn waar je verschil van inzicht uitvecht met argumenten. Niet met verdachtmakingen, niet met vijanddenken.’

De Eerste Kamer wordt vaak gezien als een soort politieke nabrander, maar dat is volgens John Bijl een hardnekkig misverstand. In de podcast Haagse Invloeden (14 juni 2023) legt hij uit waarom de Eerste Kamer juist een wezenlijke rol speelt in de democratische rechtsstaat. ‘De Eerste Kamer is bedoeld als het vierogenprincipe van onze wetgeving,’ zegt Bijl. ‘Zoals bij een bank iemand meekijkt bij een grote overboeking, zo kijkt de Eerste Kamer nog eens goed naar wetgeving die al door de Tweede Kamer is aangenomen.’

Volgens Bijl kijkt de Eerste Kamer nadrukkelijk naar de uitvoerbaarheid van wetten, de inbedding in het bestaande rechtsstelsel en de bescherming van grondrechten. ‘Internationale verdragen en grondwettelijke principes krijgen daar meer aandacht dan in de Tweede Kamer.’

Dat de senaat in de loop der jaren politiek is geworden, ontkent Bijl niet. ‘Je ziet dat de Tweede Kamer vaker geen meerderheid meer heeft in de Eerste Kamer. En als de debatten in de Tweede Kamer steeds oppervlakkiger worden, dan doet de Eerste Kamer soms gewoon het werk over.’

Hij rekent af met het idee dat partijen in de senaat de dienst uitmaken. ‘Er zijn geen partijen in de Eerste Kamer, net zomin als in gemeenteraden of de Tweede Kamer. Er zijn alleen volksvertegenwoordigers die samenwerken in fracties, maar ieder lid blijft zelfstandig. Dat is geen zwakte, maar een groot goed: alleen de gekozenen bepalen hoe ze stemmen – niet een partijbestuur.’

Ook recente politieke manoeuvres, zoals strategisch stemmen tijdens de senaatsverkiezingen om een coalitiemeerderheid te behouden, noemt hij ‘een machtsspelletje’. ‘Democratie werkt minder goed als de macht van het getal belangrijker wordt dan de kracht van het argument.’

Tot slot wijst Bijl op het belang van de institutionele rol van de senaat. ‘Het feit dat BBB zo’n grote vertegenwoordiging kreeg, is geen probleem. Het is het bewijs dat onze democratie werkt. Dat er iets te kiezen valt, en dat een andere afweging mogelijk is.’

Deskundige John Bijl duidt samen met historicus Shashi Ropram, framingexpert Sarah Gagestein en campagnedeskundige Huub Bellemakers wat er precies op het spel stond. Want dit gaat niet alleen over techniek en geld, maar ook over vertrouwen, solidariteit en de rol van de overheid. En met een stelsel van 1500 miljard euro is er nogal wat te verliezen — of te hervormen.

Wat deze aflevering laat zien, is dat pensioenwetgeving meer is dan getallen en rekenmodellen. Het is normerend beleid: een uitspraak over hoe we als samenleving voor elkaar zorgen op latere leeftijd. De Eerste Kamer nam die taak zichtbaar serieus, met maanden van voorbereiding, expertbijeenkomsten én een uitgebreid debat over timing, uitvoerbaarheid, juridische houdbaarheid en politieke stijl.

Van het zelden gebruikte begrip ‘invaren’ tot een onverwachte filibuster door 50PLUS-senator Martin van Rooijen — van juridische vragen over grondwettelijke meerderheden tot het frame van het ‘casino-pensioen’ — alles kwam voorbij. En ook het politieke proces zelf werd zichtbaar: toezeggingen van de minister, onderhandelingen over een toezichthouder, en de kunst van uitstellen zonder dat het zo heet.

Een aflevering vol beleid, politiek drama en parlementaire finesse — over een onderwerp dat ons allemaal aangaat, zelfs als we het pas over twintig jaar merken.

Bijl benadrukt dat de Eerste Kamer, ondanks haar politieke karakter, een belangrijke reflectieve rol speelt. ‘De senaat stelt vragen die in de Tweede Kamer vaak ondergesneeuwd raken: past deze wet binnen de Grondwet, internationale verdragen en bestaande wetgeving? Is het uitvoerbaar? Wat betekent het voor andere overheden? Dat zijn geen vrijblijvende vragen – het zijn randvoorwaarden voor goed bestuur.’

Initiatieven zoals een burgerberaad kunnen waardevol zijn voor beleidsvorming, erkent Bijl. Maar hij waarschuwt voor het schrappen van de juridische toetsing: ‘Die vervang je niet zomaar door een gelote groep burgers. Grondrechten botsen soms, en de afweging daartussen is uiteindelijk politiek. Juist daarom hoort die thuis in een gekozen orgaan.’

Dat Tweede Kamerleden regelmatig pleiten voor het afschaffen van de Eerste Kamer, vindt Bijl ironisch: ‘Als de wetgever klaagt dat er iemand op de rem staat, weet je dat de rem blijkbaar nodig is.’

In het Zuid-Spaanse Chercos stelt de 97-jarige burgemeester José Antonio Torres zich opnieuw verkiesbaar. Zonder salaris, zonder belasting te heffen, en met meer levenservaring dan zijn twintigjarige tegenkandidaat oud is. In Nederland is zoiets ondenkbaar. Hier geldt een vaste pensioenleeftijd: op je zeventigste moet je als burgemeester vertrekken – ook als je nog fit bent en graag door zou willen.

Volgens John Bijl, directeur van het Periklesinstituut, is de vergelijking tussen een Spaanse dorpsburgemeester en een Nederlandse collega niet zomaar te maken: ‘Nederlandse burgemeesters hebben een apolitieke rol en kun je vanwege de zwaarte van hun werk eerder vergelijken met topmanagers.’ De 24-uurs verantwoordelijkheid voor orde en veiligheid laat zich niet eenvoudig combineren met een respectabele ouderdom. ‘Je kunt er rekening mee houden dat bijvoorbeeld de burgemeester van Haarlemmermeer iedere nacht wel een keer wordt wakker gebeld.’

‘Leeftijd is maar een getal’, zegt Tjeerd van der Zwan, burgemeester van Heerenveen, die binnenkort met pensioen móét. Hij pleit voor meer maatwerk: ‘Laat de gemeenteraad bepalen of iemand nog door kan.’ Volgens John Bijl, directeur van het Periklesinstituut, is zo’n vergelijking niet één op één te maken: ‘In Spanje is het vaak een erebaan. Hier is het een zware, apolitieke topfunctie – met verantwoordelijkheid voor orde en veiligheid, dag en nacht.’

Toch toont het verhaal van Torres uit Chercos iets aanstekelijks. Een burgemeester die zich op zijn 97ste nog inzet voor zijn dorp, zonder iets terug te vragen. In Nederland zouden we er wellicht niet voor kiezen – maar sympathiek is het wel.

Volgens bestuurskundige John Bijl, directeur van het Periklesinstituut, is dat niet zo vanzelfsprekend. ‘De Mos en zijn collega’s zitten al in het stadsbestuur: de gemeenteraad is het hoogste bestuursorgaan,’ stelt hij in Dit is de Dag op NPO Radio 1.

Bijl wijst erop dat het openbreken van een coalitieakkoord geen automatische stap is na een vrijspraak. ‘Politieke verhoudingen en vertrouwen spelen een cruciale rol. Dat komt niet alleen met een juridische uitspraak terug.’ Hij benadrukt dat politieke verhoudingen en vertrouwen cruciaal zijn en dat een vrijspraak niet automatisch leidt tot coalitiewijzigingen. ‘Wat weegt zwaarder voor de raad: eerherstel voor De Mos of een stabiel gemeentebestuur?’ zegt Bijl tegen het AD.

Volgens Bijl zijn er wel opties om Hart voor Den Haag in het bestuur te betrekken. ‘Je kan een wethouder wisselen of een extra wethouder toevoegen, want Den Haag mag er negen hebben.’ Maar of partijen bereid zijn tot zo’n stap, blijft de vraag. Op 11 mei komt de gemeenteraad bijeen om de situatie te bespreken.

Ook binnen de coalitie bestaan er twijfels. Sommige partijen vrezen dat de stabiliteit van het bestuur in gevaar komt bij een eventuele toetreding van Hart voor Den Haag. De discussie laat zien dat juridische uitkomsten niet altijd automatisch politieke gevolgen hebben. De vraag blijft of de huidige coalitie bereid is ruimte te maken, of dat de Mos zich zal moeten neerleggen bij de politieke realiteit.

Deskundige John Bijl bespreekt samen met econoom en journalist Sheila Sitalsing, oud-Kamerlid Keklik Yücel en lobby-onderzoeker Arco Timmermans hoe Kamerleden hun kennis op peil houden. De Kamer beschikt over veel instrumenten om zich te laten informeren, zoals technische sessies met wetenschappers, ronde tafels met ervaringsdeskundigen en hoorzittingen met sleutelfiguren uit het veld. Maar ook lobby speelt een rol: soms zichtbaar, soms stilletjes — en lang niet altijd neutraal.

Wat deze aflevering laat zien: kennis is politiek. Een expertsessie met Jaap van Dissel tijdens corona is iets anders dan een hoorzitting met de CEO van Schiphol. En bij een rondetafel over kinderarmoede bepaalt de keuze van sprekers al grotendeels het debat dat daarna gevoerd wordt. Lobby is dus niet alleen iets voor multinationals — ook maatschappelijke organisaties, ervaringsdeskundigen en Kamerleden zelf proberen via ‘kennis’ steun te organiseren voor hun standpunt.

Met treffende voorbeelden — van Uber tot de Voice, van kinderarmoede tot militaire missies — wordt duidelijk dat de Kamer veel meer doet dan alleen debatteren. Ze luistert, vraagt, nodigt uit — en beslist op basis van wat ze te horen krijgt. Of wat ze te horen wíl krijgen.