Niet alleen met zijn lofrede op de democratie heeft Perikles’ – Athene’s eerste burger – zijn naam onsterfelijk gemaakt. Met redenaarskunst, inzicht en passie voor de democratie was hij de voorman in de meest bloeirijke periode van de Griekse stadstaat. Onder Perikles’ bewind werden de fundamenten gelegd voor staatsinrichting en cultuur die we vandaag nog tot de onze rekenen. Zijn politieke successen maakte democratie van theorie naar praktijk. Door zijn aanmoedigingen werd de deelname aan het politieke leven voor alle burgers vergroot en zijn nagedachtenis is het herhalen waard.
De publieke opinie eert een ieder die zich door iets onderscheidt in het openbare leven boven anderen, niet om de klasse, waartoe hij behoort, maar om zijn waarde alleen.
De tijd van Perikles
Perikles betrad het politieke toneel in 463 voor onze jaartelling als opponent van de toen machtige Cimon. Die, ondanks dat de Atheense democratie al ruim honderd jaar bestond, als leider van de Aristocratische beweging nog veel persoonlijke invloed genoot. Nadat een door hem fel begeerde ondersteuning van Sparta een nederlaag voor de Atheners opleverde, moest een in publiek aanzien verzwakte Cimon de verkiezingsstrijd aan met de verbaal begaafde leidsman van de democratische beweging, Perikles.
Scherven met de namen van Perikles en zijn politieke opponent Cimon (Foto: Wikipedia Commons)
Perikles won die politieke strijd. Als begenadigd generaal (strategos) in de Perzische oorlogen en kundig redenaar op de Pnyx genoot hij veel aanzien onder de Atheners. Perikles begreep goed dat, sinds de overwinning op de tirannen in Athene, de Grieken een weerstand hadden opgebouwd voor een al te grote persoonlijke macht. Gecombineerd met zijn ideologische kijk op de staatsinrichting, wist hij een politiek volmacht te creëren om de facto de leiding in de stad op zich te nemen.
Perikles’ successen
In de dertig jaar die dan volgen, zou Perikles zijn invloed gebruiken voor aanzienlijke veranderingen. De belangrijkste is ondermeer de invoering van het dagloon voor politieke ambtsdragers, de zogeheten mistoi.
Voor Perikles’ tijd werden zij die door verkiezingen of loting tot het politieke ambt geroepen werden, niet geldelijk gecompenseerd. Dit maakte het voor boeren, ambachtslui en andere leden van de middenklasse onmogelijk om deel te nemen aan het politieke bedrijf.
Daarnaast was hij de initiatiefnemer achter het schrappen van de censuskiesrecht, de regel dat men alleen aan het politieke leven mocht meedoen, wanneer men ook voldoende belasting betaalde. Dit censusrecht, vergelijkbaar zoals dat tot 1887 in Nederland gold, werd door Perikles’ voorstel aanzienlijk versoepeld.
Perikles’ democratie
Perikles’ mistoi en zijn verbale aansporingen in de volksvergaderingen vergrootte de mogelijkheid voor lagere sociale en economische klassen om mee te doen aan politiek, bestuur en rechtspraak aanzienlijk.
Het spreekgestoelte van de pnyx, waar de Atheners hun politieke vergaderingen hielden (bron: Wikipedia)
Al moet je van die brede politieke participatie ook weer niet te veel voorstellen. Sowieso was deelname aan het politieke bedrijf alleen voorbehouden aan mannen Op de vergaderplaats van de volksvergadering was plaats voor hooguit tienduizend van de ruim veertigduizend kiezerswiens ouders ook Athener waren. Vrouwen en – bij gebrek aan een meer zorgvuldig woord – allochtonen werden in Athene van deelname uitgesloten. En de Grieken kenden de slavernij, ook deze slaven deden niet mee aan politieke discussies of besluitvorming.
Maar zelfs zonder deze kritiek op de Griekse kijk op mensenrechten, valt de directe democratie uit Athene misschien tegen. Ook lang niet alle stemgerechtigden deden mee aan de democratie. Wel werden alle burgers uitgenodigd voor de politieke vergadering, maar niet iedereen kwam daar bij opdagen. Op de Pnyx, de vergaderplaats van de volksvergadering, was plaats voor hooguit tienduizend van de ruim veertigduizend kiezers. Een quorum van zesduizend kiezers werd al genoeg geacht. Met vijftien procent is dat een opkomstpercentage waar de moderne democraat het schaamrood van op de kaken hoort te krijgen.
Perikles’ nagedachtenis
Wat er toen wel anders was, is dat er tussen de vergaderingen door ook over politieke besluitvorming werd gesproken. Er werd, kortom, gedebatteerd. Niet alleen in de Boulè of de agora, maar ook in de straten, tussen de zuilen van de stoa en tijdens de symposia. Er was kort gezegd, een politieke cultuur waar meningen van buiten de politieke besluitvorming een aanwijsbare plaats in het debat kregen.
Perikles’ democratie leek zodoende meer op de onze dan we ons misschien voorstellen. Verbaal vaardige sprekers moeten delibereren — en tijdens openbare vergaderingen debatteerde een deel van de bevolking naar een gelegitimeerd besluit toe.
De belangrijkste aanwijzing voor Perikles’ aanmoedigen voor de democratie is de lofrede die Perikles 431 voor onze jaartelling moet hebben gehouden. Perikles prijst
Zelfs na 2.500 jaar leest Perikles’ rede als een actuele verdediging van de democratie hen, die vielen in de strijd tegen Sparta, maar maakt van de gelegenheid gebruik de Atheners te wijzen op het belang van de strijd. Te weten: het verdedigen van de meest bijzondere staatsvorm van de klassieke wereld, de democratie.
Zelfs nu, 2.500 jaar nadat Perikles de rede hield, is ze meer dan een eerbetoon aan Athene en haar democratie of een lofspraak aan de verdiensten van wat ‘de Gouden Eeuw van Perikles’ wordt genoemd. De toespraak leest ook als een hoogst actuele verdediging van de staatsvorm van het volk, voor het volk en door het volk.
De woorden en het optreden van Perikles inspireren ons in het verbeteren van de vertegenwoordigende democratie. Met zijn woorden en daden in het achterhoofd, helpen we te werken aan een legitimerend debat, waar zonder gene, last of bezwaring aansprekende en begrijpbare argumenten worden uitgevoerd en door vaardige sprekers kunnen worden gewisseld en gewogen.